હિન્દુ-દર્શન: વિશ્વકલ્યાણનું મૂળભૂત વૈશ્વિક દર્શન
ગાંધીનગર: હજારો વર્ષોના ઇતિહાસમાં પોતાની અમરતા સાબિત કરતું હિન્દુ-દર્શન માત્ર એક ધાર્મિક માન્યતા નથી, પણ માનવજાતિના સર્વાંગી કલ્યાણની વિચારધારા છે. વેદો, ઉપનિષદો, ગીતા અને ભારતીય ઋષિ-મુનિઓના તત્વજ્ઞાનમાંથી વિકસિત આ દર્શન “વસુધૈવ કુટુંબકમ” (સમગ્ર પૃથ્વી એક પરિવાર) જેવી વિશ્વવ્યાપી સંપ્રદાયિકતા ધરાવે છે.
હિન્દુ-દર્શનના મૂળ સિદ્ધાંતો
-
ઈશ્વર સર્વવ્યાપી છે – પ્રકૃતિ, માનવ અને સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં એક જ દિવ્ય શક્તિ વિદ્યમાન છે.
-
સર્વમાં દૈવી અંશ – દરેક પ્રાણીમાં ઈશ્વરનો અંશ વસે છે, તેથી સૌનો આદર ફરજિયાત છે.
-
કર્મ અને ધર્મ – મનુષ્યની દરેક ક્રિયા વિશ્વના સંતુલન સાથે જોડાયેલી છે.
-
એકતાનું દર્શન – “એકમ સત્ વિપ્રા બહુધા વદંતિ” (સત્ય એક છે, જ્ઞાની તેને અનેક નામે ઓળખાવે).
હિન્દુ-દર્શનની વૈશ્વિક ભેટ
-
“માતા ભૂમિઃ પુત્રોઽહં પૃથિવ્યાઃ” – અથર્વવેદનો આ મંત્ર પૃથ્વીને માતા અને માનવને તેનો પુત્ર ગણે છે. આમ, પર્યાવરણ સંરક્ષણ અને વૈશ્વિક એકતાનો સિદ્ધાંત હિન્દુ-દર્શનની દેન છે.
-
G-20માં ભારતનો સંદેશ – “One Earth, One Family, One Future” એ હિન્દુ-દર્શનની જ વિચારધારાનું આધુનિક સ્વરૂપ છે.
-
વિરાટ પુરુષ સંકલ્પના – પુરુષસૂક્તમાં વર્ણવ્યા અનુસાર, સમગ્ર વિશ્વ એક દિવ્ય પુરુષનું રૂપ છે, જ્યાં દરેક માનવી તેનું અંગ છે.
પશ્ચિમી વૈશ્વિકીકરણ vs હિન્દુ-દર્શનની વિશ્વદૃષ્ટિ
| પશ્ચિમી વૈશ્વિકીકરણ | હિન્દુ-દર્શન |
|---|---|
| બજાર-કેન્દ્રિત, નફા માટે શોષણ | સહઅસ્તિત્વ અને સહકાર પર આધારિત |
| WTO-IMF જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા આર્થિક અસમાનતા | “સર્વે ભવંતુ સુખિનઃ” – સૌનું કલ્યાણ |
| Global Warming, Terrorism જેવી સમસ્યાઓ | પ્રકૃતિ-પૂજા અને અહિંસાની ભાવના |
રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે કહ્યું હતું: “પશ્ચિમની સંસ્કૃતિ શક્તિની પૂજારી છે, જ્યારે ભારતની સંસ્કૃતિ આત્માની શોધ કરે છે.”
હિન્દુ-દર્શનની ઐતિહાસિક યાત્રા
-
વૈદિક યુગ – ઋષિઓએ યજ્ઞો દ્વારા સમાજને નૈતિક બનાવ્યો.
-
ઉપનિષદિક યુગ – આત્મજ્ઞાન અને તત્વચિંતનનો પ્રારંભ.
-
બુદ્ધ-મહાવીર યુગ – અહિંસા, કરુણા અને સમાનતાનો પાઠ.
-
શંકરાચાર્યથી ગુરુ નાનક સુધી – ભક્તિભાવ અને સામાજિક સુધારણા.
“હિન્દુ-દર્શન એ સનાતન છે, કારણ કે તે સમય સાથે પરિવર્તનશીલ છે, પરંતુ તેનો આત્મા ક્યારેય બદલાતો નથી.”